Afrin harekât bölgesine sevk edilen askerlerimizden birinin kendisine “İstikamet neresi?” diye soran bir muhabire“Kızılelma” diye cevap vermesi bir hayli kıylükale yol açtı. İbrahim Kiras’ın isabetli görüşler serdettiği yazısına gösterilen tepkiler bence ciddi bir kafa karışıklığını yansıtıyor. Bu sebeple Kızılelma hakkında epeyce okumuş yazmış biri olarak bildiklerimi ve düşündüklerimi özetlemek ihtiyacını hissettim.
***
Rahmetli Orhan Şaik Gökyay, 1985 yılında Tarih ve Toplum dergisinde yayımlanan “Kızıl Elma” başlıklı önemli araştırmasında “elma”dan hareketle Kızılelma’nın köklerini çok eskilerde aramışsa da, bu efsane İslâmî devirlerde doğdu, bildiğimiz anlamını da Osmanlı fütuhat asırlarında ve Yeniçeri Ocağı’nda kazandı.
Kızılelma’dan söz edilen ilk metin, Sultan Cem’in arzusu üzerine Ebü’l-Hayr-ı Rûmî tarafından derlenerek kaleme alınan Saltukname’dir. Bu da İstanbul’un fethinden sonra efsanenin Balkanlar’da hızla yayıldığı anlamına gelir. Sefer heyecanlarını asırlarca “Destiye kurşun atar, keçeye kılıç çalar, Kızılelma’ya dek gideriz!” cümlesiyle ifade eden Yeniçeriler, Ocaklarının söndürülmesinden duydukları endişeyi de “Kızıl Elma kapusun feth ider iken nacağı/ Ne revâdır bozula Hacı Bektaş Ocağı” diye dile getirmişlerdi.
***
Bizans devrinde, Ayasofya’nın önünde, muhtemelen III. Ahmed Çeşmesi’nin yerinde muhteşem bir sütun yükselirdi. Çok uzaklardan görülebildiği için İstanbul’a gelenlerin hemen dikkatini çeken bu sütunun üzerine İmparator Justinianus’un dev bir atlı heykeli yerleştirilmişti. Başında tüylü, tuhaf bir başlık bulunan ve yukarıya doğru kaldırdığı sağ eliyle doğuyu gösteren askerî kıyafetli süvarinin, yani Justinianus’un sol elinde kızıl renkte madeni bir küre vardı.
Çeşitli tarihlerde İstanbul’u ziyaret eden Müslüman gezginler ve coğrafyacılar da Justinianus heykelini görmüş ve sol elinde parlayan kızıl küreden söz etmişlerdir. Bu heykel ve elmaya benzetildiği için “Kızıl Elma” adıyla şifahî kültüre mal olarak efsaneleşen kızıl küre, Semavi Eyice hocamızın önemli bir makalesine konu olmuştu. Aynı küre, merhum Osman Turan’a göre de Osmanlı devrinde “Türk cihan hâkimiyeti mefkûresi”nin sembolü haline gelmişti, yani Devlet-i Aliyye’nin emperyal vizyonunu ifade ediyordu.
Bence, Kızılelma’nın ne anlama geldiğini en iyi anlatan Ömer Seyfettin’dir. 1917 yılında, Yeni Mecmua’da yayımlanan “Kızılelma Neresi?” adlı hikâyesi kısaca şöyle özetlenebilir: Kanuni Sultan Süleyman, bir gün otağında divan üyelerine tek tek Kızılelma’nın neresi olduğunu sorar; hiçbiri doğru cevap veremeyince, dışarıda “Kızılelma’ya, Kızılelma’ya!” diye haykırıp duran halktan ve Yeniçeriler arasından üç kişinin gelişigüzel seçilip huzura getirilmesine emreder. Bu üç kişiden aldığı cevaplar, Kanuni’yi çok memnun etmiştir: “Kızılelma Neresi?”, “Atınızın gittiği yer padişahım!”, “Orası neresi?”, “Neresi olduğunu ancak padişahım bilir!”
